در بخش قابل توجهی از تالیفات عرفانی که به منظور تعلیم مبانی عرفان نوشته شده، نویسندگان، برای تبیین دیدگاه های خود از قصص قرآنی استفاده کرده اند. این پژوهش با نظر به این مهم، به روش کتابخانه ای به بررسی کارکرد داستان های قرآنی پیامبران اولوالعزم، در پنج اثر مهم عرفانی فارسی پرداخته و نشان می دهد که داستان میقات حضرت موسی(ع) بالاترین بسامد را در شرح دیدگاه ها و اصطلاحات عرفانی دارد و در اکثر موارد نیز در تقابل با معراج حضرت محمد(ص) مطرح شده است. این قصه به سبب تبیین اهمیت پیر و اطاعت بی چون و چرا از وی کاربرد فراوان داشته است. پس از آن، داستان حضرت ابراهیم به منظور تشریح اصطلاحات تسلیم، جمع، مشاهده، طلب، شوق و. . . در هر پنج اثر نمود یافته. داستان معراج حضرت محمد(ص) در دو کتاب «رساله قشیریه» و «عبهر العاشقین» مورد توجه قرار گرفته و داستان حضرت عیسی تنها در «عبهر العاشقین» به منظور تبیین مساله لقاء الله مطرح شده که مقاله حاضر به تفصیل به هر یک از آن ها می پردازد.

«نیت»، مقصود درونی از انجام عمل است. نیت از مفاهیمی است که در سنجش اعتبار و ارزش اعمال، بسیار اهمیت دارد و در قرآن و احادیث بدان اشاره شده و میزان سنجش اعتبار و ارزش اعمال به شمار رفته است. با توجه به اهمیت نقش نیت در انجام اعمال و اهمیتی که در متون دینی برای آن مقرر است، عارفان، فیلسوفان و اندیشمندان الهی نیز در آموزه های خویش بدان پرداخته اند. این نوشتار درصدد بررسی مفهوم نیت و جایگاه آن در متون عرفانی و از منظر عارفان طریق حقیقت است. به این منظور، با توجه به دیدگاه عارفان و ذکر شواهدی از متون عرفانی، به تبیین مفهوم نیت و نسبت نیت با عمل و نقش آن در اعتبار فعل پرداخته شده است. شواهد، نشان گر جایگاه بلندی است که نیت در آموزه های عرفانی دارد. نیت نه تنها از ارکان مهم تحقق فعل است بلکه ارزش عمل در گرو خلوص و راستی نیت است.

در میان انواع ادبی، نوع تعلیمی حدومرز خاصی ندارد و این گونه ی ادبی بعد از نوع غنایی بیشترین بسامد را در ادبیات ایران دارد. تصوف و عرفان و باز شدن پای آن به ادبیات نقش مهمی در تکمیل و توسعه ی این نوع مهم ادبی ایفا نموده است و متصوفه و عرفا دیدگاه های خود را بیشتر در قالب این نوع ادبی بیان کرده اند. پژوهش پیش رو می کوشد تا با بررسی و تحلیل چهار اثر از برجسته ترین آثار صوفیانه ی حکیم ملاعباسعلی کیوان قزوینی (12771357ق) فیلسوف، مفسر، شاعر و صوفی بزرگ اواخر دوره ی قاجار و پهلوی اول، شامل رازگشا، بهین سخن، استوار رازدار و عرفان نامه، مهم ترین دیدگاه های او در خصوص نقد اخلاقی اقطاب گنابادیه را بعد از گسستن از آن ها، با استناد به اقوال خود او توضیح دهد و به این پرسش اساسی پاسخ دهد که علت اصلی جدا شدن وی از گنابادیه بعد از همراهی طولانی مدت با آن ها چه بوده و انتقادهای او از آن ها بر مبنای چه اصولی صورت گرفته است. و دیگر آنکه آرا و نوآوری های به قول خود او، منحصربه فرد و بی سابقه اش در مسائل تصوف و عرفان کدام اند و ارزش علمی و مقبولیت آن ها تا چه اندازه است. شیوه ی کار در این پژوهش، از نوع تحلیلی توصیفی است و روش کار کتابخانه ای و با رویکرد گفتمان انتقادی است، که از طریق بررسی و تحلیل آثار مورد نظر صورت می پذیرد. جستار حاضر با واکاوی دقیق اندیشه های مؤلف در موارد یادشده به این نتیجه می رسد که علت جداشدن کیوان قزوینی از گنابادیه و اقطاب آن و بریدن از تصوف مرسوم مریدومرادی و نقد اخلاقی گنابادیه، به دلیل سرخوردگی ناشی از نرسیدن به اغراض مادی و کسب عنوان قطبیت سلسله ی مزبور نبوده، بلکه او بعد از حدود سی سال همراهی با سلاسل گوناگون تصوف مرسوم بالاخص گنابادیه درمی یابد که این نوع از تصوف و عرفان آن گمشده ی حقیقی انسان طالب کمالی چون او نبوده و با معلوم شدن این حقیقت تلخ تصمیم به نقد اخلاقی و رد آن می گیرد، و خود دست به تعریف و توضیح دقیق و جدیدی از تصوف و عرفان حقیقی می زند.

ادب تعلیمی یکی از انواع ادبی است که از ساحت اخلاقی و آموزش ویژه ای سخن می گوید. آنچه در آثار ادبی تعلیمی، تعلیم و پند و اندرزهای اخلاقی را حلاوت بخشیده است و تاثیرگذاری آن را دو چندان ساخته است، استفاده از ابزار کارآمد تمثیل است که با بسامدی درخور توجه در متون تعلیمی ادبی نمود یافته است. پدید آورنده آثار تعلیمی برای تقریر و توضیح مطلب اخلاقی خود یا ایضاح و تثبیت آن در ذهن مخاطب از این شیوه ادبی بهره می جوید. یافته های تحقیق بیانگر آن است که کاربرد فراوان تمثیل در آثار ادبی تعلیمی، حاکی از ارتباطی دوسویه میان تعلیم و تمثیل است به گونه ای که گوینده با تمثیل، بر مفاهیم اخلاقی که غالبا مطلبی معقول و غیر حسی اند تاکید کرده، با تصریح آن، مخاطبان خود را که غالبا از مردمان عامی اند، متوجه آن می کند. با تکیه بر نتایج حاصل از این تحقیق می توان گفت که تمثیل یکی از مختصات و ویژگی های آثار تعلیمی ادبی است و نمی توان آن را صنعت ادبی (البته در این نوع از آثار) نامید.

زمینه و هدف: خواجوی کرمانی یکی از چهره های شاخص ادب فارسی در قرن هشتم، با پیروی از نظامی گنجوی به سرودن منظومه هایی از قبیل «روضۀ الانوار»، «گوهرنامه» و «کمال نامه» پرداخته تا از این طریق به شیوه پیشینیان خود آموزه های اخلاقی را با بیانی منظوم و دلنشین به مخاطب انتقال دهد. وی در این زمینه به دو شیوه متفاوت عمل کرده است؛ به این معنا که گاهی این آموزه ها بصورت مستقیم و از زبان خود شاعر و گاه نیز بصورت غیرمستقیم و از زبان شخصیتهای داستانی مطرح شده است. «روضۀ الانوار» منظومه ای عرفانی، اخلاقی و اجتماعی در بحر سریع، بر وزن مخزن الاسرار نظامی و در بیست مقاله تدوین شده که هریک از آنها در موضوع خاصی است و با حکایتی تبیین و تأیید میشود. روش مطالعه: پژوهش حاضر به شیوه توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای انجام شده است. یافته ها: خواجوی کرمانی در منظومه «روضۀ الانوار» به آرایش لفظ و آوردن کنایات و استعارات تازه و نو در مقدمه و سرآغاز مقالات بیست گانه اهتمام کرده و میل به هنرورزی با هر شیوه و شگرد ممکن، در اثرش مشهود است. خواجو در این منظومه با توصیف احوال و روحیات شخصیتها، حکایات را، که غالباً از حد پرسش و پاسخی نمیگذرد، بسط میدهد و گفتگو را گاهی تا 49 بیت روایت میکند. دلبستگی به موسیقی کلمات و هم آوایی واژه ها و تناسب واجها، صفت شاخص و محسوس در این اثر خواجو است؛ تا آنجا که گویی اندیشه شاعر حرکت خود را از موسیقی واژ ه ها آغاز میکند. اهتمام به ایراد سخنان حکمت آمیز و مثل گونه و کاربرد مثل را هم باید از ویژگیهای اصلی این منظومه برشمرد. یافته های پژوهش نشان میدهد که نخلبند شاعران در میان آرایه های ادبی در حوزه بدیع بیش از هر چیز بر انواع جناس، واج آرایی، انواع تکرار، تأکید و تضاد تمایل دارد و در سطح آرایه های بیانی نیز تشبیه و استعاره مصرحه در کلام وی بیشترین بسامد را دارند. نتیجه گیری: خواجوی کرمانی در منظومه «روضه الانوار» از طریق آمیختن مضامین اجتماعی و اخلاقی با مفاهیم و آموزه های عرفانی، رنگ وبویی «صوفیانه» به منظومه خود بخشیده و شخصیتهای وی در این حکایات، که اغلب از صوفیان شناخته شده هستند، بعنوان ابزاری برای ترغیب مخاطب و تأثیر این آموزه ها بر روح و جان وی به کار رفته اند. البته ذکر این نکته نیز ضروری است که خواجو در این منظومه نیز از شیوه خود در شخصیت پردازی منظومه های غنایی غفلت نکرده و شخصیتهایی مانند «لیلی و مجنون» نیز در برخی حکایات این منظومه در ردیف شخصیتهای اصلی نقش آفرینی میکنند.

تعمق در آثار و مضامین منظوم در ژانر عرفانی نشان می دهد که شاعران به قصد ایجاد و انتقال پیام جدید با تمسک به تشابهات بینامتنی، ساختار پیرنگ روایات پیشین را تغییر داده اند. بررسی طیف گسترده ای از حکایت های پایه در این ژانر نشان دهنده این واقعیت است که شاعران با ایجاد تغییر در پیرنگ روایات به دنبال ایجاد دلالت های معنایی-اخلاقی، تم ها و فضای عرفانی بوده اند. بنابراین هدف پژوهش حاضر که به شیوه توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای فراهم آمده، بررسی موقعیت روایی، پیرنگ و بینامتنیت در چند حکایت منظوم پایه در ژانر عرفانی و خلق ساختار، بن مایه ها و معانی تعلیمی جدید در حکایت های پیرو در این ژانر است. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد که خالقان روایات پیرو (جدید) در ژانر عرفانی به انگیزه تغییر معنا، تغییراتی در پیرنگ روایت پیرو ایجاد کرده اند و این تغییر به سه روش «بسط یا تقلیل پیرنگ»، «افزودن یا کاستن اپیزود به روایت» و«افزودن معنای عرفانی به عمل کنشگران با شگرد پایان باز» بروز کرده است.

کمال الدین حسین خوارزمی، از شعرا و عرفای توانمند نیمۀ دوم قرن هشتم و نیمۀ اوّل قرن نهم هجری است، که در جای جای دیوان اشعارش، به تأسی از پیشینیان عرفانی و همنوا با شعرای هم عصر خویش، به دو شیوۀ کلّی ایجابی(تشویقی و ترغیبی) و سلبی ( بازدارندگی)، مخاطب را به فراگرفتن آموزه های تعلیمی- عرفانی دعوت می کند. آموزه های تعلیمی- عرفانی در اشعار خوارزمی، به تبعیت از پیشینیان عرفانی و هم اندیشه با شعرای هم عصر شاعر، به 3 صورت: «خطاب مستقیم به انسان»، «خطاب غیر مستقیم شاعر» و «خطاب بدون تعیین مخاطب خاص» انعکاس یافته است. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و بهره گیری از منابع کتابخانه ای، آموزه های عرفانی در کلّ دیوان اشعار خوارزمی استخراج شده و با ذکر شواهد مثالی از متون نظم و نثر پیشین عرفانی و شعرای هم عصر شاعر، بررسی و تحلیل شده است. منبع آموزه های تعلیمی- عرفانی اشعار خوارزمی، آیات قرآنی، احادیث نبوی و اشعار و اندیشه های شعرا و نویسندگان پیشین عرفانی است. در صد آموزه های تعلیمی- عرفانی از نوع ایجابی در دیوان اشعار خوارزمی حدود سه برابر آموزه های تعلیمی عرفانی از نوع سلبی است. نتیجۀ پژوهش نشان می دهد که در اشعار وی، با تأسی از شعرای پیشین، بخصوص خاقانی، آموزه های عرفانی به دلیل استفاده از عنصر خیال تمثیل از هر دو نوع( تمثیل گسترده و فشرده = اسلوب معادله) از بسامد بسیار بالایی برخوردار است.

عین القضات همدانی، عارف ایرانی قرن پنجم و ششم هجری است که قلم توانا و ذهن و اندیشه پویا و جوال خود را برای نگاشتن آثار فلسفی- عرفانی به کار برده است. اگرچه بی پروایی و سبک فلسفی اش در نهایت او را به پای دار کشید اما نوشته های او به خصوص کتاب «تمهیدات» وی، سندی مستدل برای عرفان و ادبیات کهن ایران زمین شد. «تمهیدات» اگرچه از متون عرفانی به شمار می رود اما از آنجا که به بیان شرایط سلوک و آداب مرید و خصایص پیر می پردازد، مبانی تعلیمی بسیاری را بیان کرده است. صوفیه که به واقع هدف خلقت را محبت و عشق ورزی می دانند، محبت به انسان را زمینه ساز محبت خداوند به شمار می آورند؛ این گونه است که در تفکر صوفی، تعلیم هم با محبت گره می خورد و در حقیقت، آداب شناخت و خودسازی و حقیقت جویی همگی برگرفته از عشق و برای وصول به محبت است. در این مقاله جنبه های تعلیمی این اثر گرانقدر بررسی شده است.